අරුම පුදුම රිටිගල කන්ද

රිටිගල අද්භූත ජන විශ්වාස රැසකට මුල්වූ කඳුවැටියක්. රිටිගල මුල් කාලයේ යක්ෂ ගෝත්‍රික ජනතාවක් විසූ ප්‍රදේශයක් බව සමහරු පවසනවා. දැන් අනුරාධපුරයට යන වන්දනාකරුවන් අතරින් සමහරු රිටිගලට පැමිණ එහි සුන්දරත්වය දැක ගැනීමටත් පෙළඹෙන බව පේනවා. ඒ වගේම විදේශීය සංචාරකයන් ද රිටිගලට පැමිණෙනවා. මේ නිසා ඔවුන්ට අවශ්‍ය ආහාරපාන සහ නවාතැන් සපයන හෝටල් කිහිපයක් ද මේ අවට දැකගත හැකියි.

රිටිගලට යන්නේ කොහොමද?

ළඟාවීම හරිම ලේසියි. හබරණ සිට මරදන්කඩවල හරහා දිවෙන අනුරාධපුර මාර්ගයේ කි. මී. 15 දුරින් පිහිටි ගලපිටගල හන්දියෙන් හැරී අතුරු මගක ගමන් කළ යුතුයි. කොළඹ සිට රිටිගල දක්වා දුර කි. මී. 201ක් පමණ වෙනවා. මරදන්කඩවල සිටම ක්ෂිතිජයේ දී රිටිගල කඳුවැටිය අලංකාර දර්ශනයක් මවා පාන අයුරු ඔබට දැකගැනීමට පුළුවන්. මේ අවට වෙනත් කඳු නැති නිසා එය කැපී පෙනෙන දර්ශනයක්. ගලපිටගල ගම්මානයෙන් හැරී මඳ දුරක් යන විට වනය මැදින් වැටී ඇති කොන්ක්‍රීට් දැමූ මාර්ගයකට ඔබ පිවිසෙනවා. මේ මාර්ගයේ අලි ගමන් කරන නිසා උදේ පාන්දරම යාමෙන් වැළකී සිටිය යුතුයි. කොන්ක්‍රීට් මාර්ගය යළිත් ගුරු පාරකට හැරෙනවා. එහි සිට මාවත ඇදී යන්නේ ඝන වන වැස්මක් හරහා රිටිගල රක්ෂිතය මැදින්. මේ මාර්ගය හොඳින් නඩත්තු කර ඇති නිසා මෝටර් රථයකටත් පහසුවෙන් යාමට පුළුවන්. කඳු පාමුල රථවාහන නැවැත්වීමට ස්ථානයක් සකසා තිබෙනවා. ගලපිටගල සිට කඳු පාමුලට දුර කි. මී. 8ක්. අවශ්‍ය නම් මෙහි පිහිටි පුරාවිද්‍යා කාර්යාලයෙන් ඔබට  තොරතුරු ලබාගැනීමටත් පුළුවන්.

ජනප්‍රවාද

රිටිගලට රාවණ සම්බන්ධ වන්නේ මෙහෙමයි. රාවණ තමන්ට කළ මදිපුංචිකමට ප්‍රතිචාරයක්‌ ලෙස ඉන්දියාවේ රාම රජුගේ බිසව වූ සීතා දේවිය පැහැරගෙන විත් ලංකා පුරයේ සුරක්‍ෂිතව රඳවා තැබූ අතර ඇය සොයා පැමිණි රාම රජුගේ සහෝදර ලක්‍ෂ්මන් කුමරු හා යුද්ධයක් හට ගන්නවා. යුද්ධයේ දී ලක්ෂමණ තුවාල වෙනවා. ඒ සමඟ පැමිණ සිටි හනුමන්තා රෝගයට අවශ්‍ය ඖෂධ සොයා ඉන්දියාවේ හිමාලයට ගියත් ඔහුට ඔසුවේ නම අමතක වෙනවා. ඊට පසු ඔසු පැළෑටි පිහිටි ප්‍රදේශයම ගලවා ගෙන අරන් එනවා.  ඒ කඳු කොටසින් කොටසක්‌ කැඩී වැටී  රිටිගල කන්දට යාව පිහිටි ඖෂධ කන්ද නිර්මාණය වී ඇති බව ‌ ජනප්‍රවාදයකින් පැවසෙනවා.

මහාවංශයේ සඳහන් ඉතිහාසය

මේ කඳුවැටිය ආශ්‍රිත ආරාම සංකීර්ණයට දීර්ඝ ඉතිහාසයක් තිබෙනවා. මහාවංශයේ රිටිගල අට්ඨගිරි හෙවත් අරිට්ඨ පබ්බත නමින් සඳහන් වෙනවා. සූරතිස්ස රජු( ක්‍රි. පූ. 187-177) මේ කඳු පාමුල මකුලක විහාරය කරවා තිබෙනවා. ක්‍රි. පූ. පළමු සියවසේ සෙල්ලිපියක අරිට විහාරයට අබදළක නම් වැව පූජා කිරීම ගැන කියැවෙනවා. ලජ්ජතිස්ස රජු( ක්‍රි. පූ. 119-110) අරිට්ඨ විහාරය විශාල කර ප්‍රතිසංස්කරණය තනවා තිබෙනවා. පළමුවන සේන ( ක්‍රි. ව. 831-851) රජුත් මේ විහාරයට අනුග්‍රහය දැක්වූ රජකෙනෙක්. පළමුවන පරාක්‍රමබාහු රජු රුහුණේ මානාභරණට එරෙහිව මේ කඳු ආශ්‍රිතව බලකොටු තනා සේනා සංවිධානය කළ බවත් සඳහන්.

මෑත ඉතිහාසය

ඉංග්‍රීසි පාලන සමයේ 1872 දී ජේම්ස් මැන්ටල් නම් මිනින්දෝරුවා මෙහි මාස තුනක් නැවතී සිට මැනුම් කටයුතු කර තිබෙනවා. 1890 දී අනුරාධපුර දිසාපති ආර්. ඩබ්. අයිවර්ස් කඳු මුදුන ආසන්න තැනිතලා කොටසක නිවහනක් තනවා ගෙන මෙහි සිසිල් දේශගුණයේ පහස ලබාගෙන තිබෙනවා. හෙන්රි ට්‍රයිමන් 1887 දී රිටිගල ශාක ගැන අධ්‍යයනය කරනවා. පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස් එච්. සී. පී. බෙල් රිටිගල පුරාවස්තු ගැන අධ්‍යයනය කරන්නේ 1883 දී. මෙහි ලෙන්වල පිහිටි සෙල්ලිපි පිටපත් කළ ඔහු කන්දේ පැතිරී තිබෙන නටබුන් ගොඩනැගිලි සොයා වනාන්තරය පීරා තිබෙනවා. ඊට පසු ඒ තොරතුරු සියල්ල 1883 පුරාවිද්‍යා පාලන වර්තාවට ඇතුළත් කර තිබෙනවා.

රිටිගල මෙතරම් සුවිශේෂී ඇයි?

නුවර කලාවියේ උසම කඳුවැටිය වූ මෙහි උස අඩි 2514ක් (මීටර් 765). අප රටේ මධ්‍ය කඳුකරයත් දකුණු ඉන්දියාවේ කඳුත් අතර පිහිටි උසින් වැඩිම කන්ද රිටිගල නිසා එය භූ විද්‍යාත්මකව විශේෂයි. ඒ වගේම වියළි කලාපයේ පිහිටියත් තෙත් කලාපයේ ශාක රාශියක් වැවෙන සිසිල් දේශගුණයකින් යුක්ත වනාන්තරයක් මෙහි තිබෙන්නේ.  ඒ නිසා වියළි කාලයේ පවා බොහෝ විට රිටිගල මීදුමින් බරව වළා අතර සැඟව තිබෙන අන්දම ද දැකගත හැකියි.

මේ නිසාම රිටිගල වනාන්තරය 1931 තරම් ඈත කාලයකදී දැඩි රක්ෂිතයක් බවට පත් කර තිබෙනවා. දැඩි රක්ෂිතයේ විශාලත්වය හෙක්ටයාර් 1528ක්. එයට අමතරව කඳු පාමුල නටබුන් ආරාම සංකීර්ණය ඇතුළත් අක්කර 690ක් පුරාවිද්‍යා රක්ෂිතයක් ලෙස ප්‍රකාශ කර තිබෙනවා.

රිටිගල කඳුවැටිය තවත් කඳු කිහිපයකින්ම යුක්තයි. ඖෂධ කන්ද, කොඩිගල කන්ද, උණ කන්ද, ආඬියා කන්ද, පළතුරු කන්ද, අමරාපති කන්ද, උල්පත් කන්ද යන කඳු හතක්‌ එයට අයත්.

කටාරම් කොටන ලද ගල් ලෙන් 74 ක්‌ද බ්‍රාහ්මීය අක්‍ෂරවලින් ලියන ලද ශිලා ලේඛන 152 ක්‌ද පුරාවිද්‍යාත්මක අගයක්‌ ඇති විවිධ ගොඩනැගිලි 140 ක පමණ නටබුන්ද විශාල පොකුණක් සහ ශෛලමය පෙත්මගක් ද  අදටත් රිටිගල දී දැක බලා ගැනීමට පුළුවන්. විශාල ගස්වැල් සෙවණේ පිහිටි මේ නටබුන් අප සිත් අතීතයට රැගෙන යනවා.

වනගත නටබුන්

පුරාවිද්‍යා කාර්යාලය අසලින් කන්ද තරණය කළ විට මුලින්ම හමුවන්නේ විශාල පොකුණක්. එය බන්දා පොකුණ නමින් හඳුන්වන්නේ ගල්පුවරු යොදාගෙන බැඳ ඇති නිසායි. මෙම පොකුණ මෑතක දී කැණීම් කර කොටසක් සංරක්ෂණය කර තිබෙනවා. කන්දේ සිට එන ජල මාර්ගවලින් එදා එයට ජලය ලැබී තිබනවා. අදත් එම දොළ පාරේ ජලය ගලා යනු ඔබට දැකගත හැකියි. එහි සිට ඉදිරියට ගමන් කර පිටගැට තරණය කර ගල් පාලමකින් එගොඩවීමෙන් පසු පිවිසෙන්නේ සම්පූර්ණයෙන් කළු ගල් අතුරා සකස් කළ වනය හරහා දිවෙන පෙත්මගකටය. එම පෙත්මග කිලෝ මීටරයකට ආසන්න දුරක් ගමන් කරනවා.

මඳ දුරක් පියමං කිරීමෙන් පසු නටබුන් ස්ථානයකට ළගාවිය හැකියි. එහි පිහිටි ජන්තාඝර ගොඩනැගිල්ල භික්ෂුන්ට ඔසු සහ උණුපැන් ස්නානයට සකසා තිබූ ගොඩනැගිල්ලක්.බෙහෙත් ඇඹරුම්ගල්, ගල් භාජන ආදිය එහි දැකගත හැකියි. ගොඩනැගිල්ල වටේට ගල් ප්‍රාකාරයක් පිහිටා තිබෙනවා. ගොඩනැගිල්ල මැද නාන පොකුණක් ආකාරයෙන් යුත් ගල් බේසමක් සකස් කර තිබෙනවා. මෙයට පෙර අප ගිය අරන්කැලේ දීත් ජන්තාඝරයක් හමුවුණා.  මේ අසල එදා භික්ෂුන් වහන්සේ බවුන් වැඩූ පධානඝර නම් ද්විත්ව වේදිකා ගොඩනැගිලි කිහිපයක් ද පැතිර තිබනවා. ඒවාට එදා උළු සෙවිලි කර තිබූ බව අවටින් හමුවන උළුකැටවලින් පේනවා.

මෙහි සිට යළිත් පෙත්මග ඔස්සේ පියමං කිරීම ඉතා අපූරු අත්දැකීමක්. වන සියොතුන්ගේ හා ගස්වැල් එකට ඇතිල්ලෙන හඬ අසමින් ඔබට ගමන් කළ හැකියි. අවට සංරක්ෂණය නොකළ පධානඝර රැසක් වනයට යටව ඇති අයුරු පේනවා. මඳ දුරක් ගිය විට හමුවන තැනිතලා බිමෙහි ත්‍රිත්ව වේදිකා ගොඩනැගිල්ලක් (පධානඝරයක්) පිහිටා තිබෙනවා. මේ අසලම භාවනා කිරීමට තැනූ සක්මන් මළුවක්ද තිබෙනවා.

මේ අසලින් පුරාවිද්‍යා නටබුන් බිම අවසාන වෙනවා. ඊට පසු ආරම්භ වන්නේ දැඩි රක්ෂිත වනයයි. එයට ඇතුළු වීමට නම් වන සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවෙන් විශේෂ අවසර ලබාගත යුතුයි.

රිටිගල ජෛව විවිධත්වය

වර්ෂ 1935 දී මෙහි ශාක පිළිබඳ අධ්‍යයනයක් කළ පී. ඩී. ආර්. ජයයූරිය ඕකිඩ් විශේෂ 27ක් සොයාගත්තා. වර්තමානය වනවිට මෙම කඳුවැටියෙන් හමුවී ඇති ශාක විශේෂ සංඛ්‍යාව 418ක්. ඉන් මල් පිපෙන ශාක විශේෂ සංඛ්‍යාව 338ක්. විශේෂත්වය නම් මේ අතරින් විශේෂ 113ක් තෙත් කලාපයේ දක්නට ලැබෙන ඒවා වීමයි. 2008 දී කළ අධ්‍යයනයකදී පක්ෂි විශේෂ 97ක් මෙහි සරන බව හෙළි වුණා. අලියා, වලසා, ගෝනා, කොටියා ඇතුළු ක්ෂීරපායී විශේෂ රැසක් ම මෙහි වාසය කරනවා.

කඳුවැටියේ පහළම කොටසේ (බිම් අඩවිය) වියළි මිශ්‍ර සදාහරිත වනාන්තරමය ලක්‍ෂණ පැතිර තිබෙනවා. මෙම ප්‍රදේශයේ මොර, හල්මිල්ල, කලුවර, වීර, පලු, නා වැනි වියළි කලාපයේ දක්නට ලැබෙන ශාක වර්ග දැකගත හැකියි.

කඳුවැටිය මධ්‍ය කලාපයේ දකින්නට ඇත්තේ තෙත් කලාපීය වනාන්තර ලක්‍ෂණයි. මෙම ප්‍රදේශයේ ඇටඹ, කුඩුදවුලා, ඕමාර, කැන්ද, නා වැනි ශාක සුලභයි.

කඳු මුදුනේ දකින්නට ලැබෙන්නේ උප කඳුකර කලාපීය වනාන්තරවල ස්‌වභාවයයි. නෙලු, බිනර, කැකුණ, දුම් වැනි ශාක වර්ග මෙහි වැවෙනවා.

රිටිගලටම ආවේණික වූ ශාක විශේෂ කිහිපයක් ද  හමුවී තිබෙනවා. රිටිගල තම්බජියා, ගල් කප්පර වල්ලිය, රිටිගල මී යන ශාක ඒ අතර වෙනවා.

මීට අමතරව දුලබ ඖෂධීය ශාක වන ඉරරාජ, සඳරාජ, වනරාජ, නගා මැරු අල, වෙල්ලංගිරිය, බිම් කොහොඹ, ජටා මකුට  වැනි ශාක මෙහි සුලබයි.

මූලාශ්‍ර-

1. අරිට්ඨ පබ්බත හෙවත් රිටිගල කන්ද – එල්ලාවල මේධානන්ද හිමි
2. රිටිගල- මුදිත අලහකෝන්
3. මැකීයන වන පෙත් – ඩග්ලස් බී. රණසිංහ
4. Biodiversity Baseline Survey- Ritigala, Dept. of Wildlife
5. Archaeological Survey 1893- H. C. P. Bell